Modern Bürokrasinin İnşasına Weberyen/Avrupa-Merkezci Yaklaşım ve Yöntemsel Sınırlılıklar

Öz

Tarihselliği moderniteyle imlenen bürokrasi olgusunun inşası ve gelişmesi, tarihe özgü koşulların biçimlendirici çerçevesi içerisinde gerçekleşmiştir. Olgunun inşası sorunsalı, ülkelerin tarihsel ve toplumsal özelliklerinin karşılaştırmalı incelemeleriyle, farklılık ya da benzerlik gösteren nitelikleriyle açıklanabilir. Weberyen/Avrupa-merkezci yaklaşım ise incelemeyi Batı’yı idealleştirerek yapmakta ve Batı-dışı toplumlara bu idealden bakarak görüş alanını sınırlandırmaktadır. Batı’da gerçekleşen toplumsal dönüşümün siyasal ve kültürel zemini halihazırda üstünlüklerle donanmış, değişim ve gelişimi kucaklayıcı, “yasal-ussal” bir örgüt yapısını ortaya çıkaran bir ideal temsildir. Bu örgüt yapısının Doğu’da olmayışının nedeni, öncülü olan “var”lardan yoksunluğudur. Yaklaşım, temel varsayımlarını ve sorularını, Batı’ya demirlenen yöntemsel tutumuyla beslemektedir. Dikotomi kurma, şablonlaştırma ve normatifleştirme olarak saptanan bu tutum, Batı-dışı toplumlarda yokluklar varsayımından hareketle başka bir yokluk sonucuna ulaşır: modern bürokrasinin olmayışı.

Batı ve Batı-dışı ayrımından başlayarak örülen ikilikler, Batı’nın izlenmesi gereken tarihsel gelişme kalıplarıyla tasvir edildiğinde soru, Doğu’da neden modern bir bürokratik örgütlenmenin inşa edilemediği üzerine sorulur. Üç yöntemsel tutumdan beslenen yokluk yanıtları, Batı feodalizminde saklı uzlaşmacı, sivil toplumcu, kurumsallaşma ve rasyonelleşmeye yatkın kültürel ögelerin eksikliği çerçevesi içerisinde kalırlar. Weberyen/Avrupa-merkezci yaklaşımın bürokrasiyi bu ele alış biçimi, çalışmada eleştirel bir gözle analiz edilmektedir. Bu yaklaşımın Osmanlı- Türkiye bürokrasisine uyarlanması ise bilgi düzlemindeki yanılsamaları yeniden üretmektedir. Bir yandan Weber’in içinden çıktığı, dünyayı ikili bir ayrım çerçevesinde anlamlandıran Avrupa-merkezci yaklaşımın diğer yandan onun takipçileri eliyle üretilmiş ve derinleştirilmiş bilginin yerli takipçiler tarafından yeniden üretilmesi, Türkiye özelinde, Osmanlı-Türkiye bürokrasisi olgusunun analizi üzerinden gerçekleştirilmiştir.

Bu çalışmanın amacı, Weberyen analizlerin bürokrasi yaklaşımını Osmanlı-Türkiye örneğine aktaran veya uyarlayan çalışmaları, izledikleri yöntemsel tutum açısından kısa bir sorgulamaya tâbi tutmaktır. Türkiye’de sosyal bilimler içerisinde adeta bir paradigma haline gelmiş olan Şerif Mardin ve Metin Heper’in çalışmaları, sorgulamanın odağına alınmış; sorgulama, birbiri ile iç içe geçmiş üç yöntemsel tutum üzerinden denenmiştir: dikotomi kurma, şablonlaştırma ve normatifleştirme. Çalışmada, bu üç yöntemsel tutumun kökeninin Weberyen bürokrasi yaklaşımına da yerleşmiş Avrupa-merkezci tarzdan beslendiği, aktarım ve uyarlamaya başvuran Osmanlı-Türkiye bürokrasisi analizlerindeki bu üç yöntemsel tutumun da bu ana kaynakla ilişkili olduğu savlanmıştır. Weber’in, Batı’da ortaya çıkan modern bürokrasiye bakarak oluşturduğu bileşik, karma ve ideal bir yasal-ussal bürokrasi tipinin Osmanlı ve Türkiye örneğinde, patrimonyal ve geleneksel niteliklerinden dolayı görülemediği ise karşı savdır. Karşı savda, örneğe içkin birtakım yoklukların ve eksikliklerin bürokrasi de dahil olmak üzere siyasal, toplumsal, kültürel ve iktisadî yapılanışı şekillendirdiği iddia edilmiş, olgu, olması gerekenler çerçevesinde incelenmiştir. Söz edilen açıklama biçimlerinde bürokratların öznel-iradî tutum ve davranışları, düşünceleri, yakınlıkları, düşmanlıkları ya da kişisel çıkarları ön plana çıkarılmış; bürokrasinin niteliksel özellikleri ve bürokratik yapı çözümlemesi geri plana atılmıştır. Bu çalışmada, söz konusu yaklaşımın ve yöntemin Batılı olmayan toplumlarda; yokluklar algısına, tarih-dışı/evrenselci varsayımlarla tarihsel/yerel gerçeklik bilgisinin örtülmesine ve bu toplumların kendi gerçekliğine özgü, özgün bilgi üretmek yerine sürekli “takip edicilik ve izleyicilik” konumuna itilmesine yol açtığı öne sürülmektedir.